Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Намайе бу сохиитаа, би хүн гээшэб, — гэнэ хүбүүн.
— Юун хүн хаанаһаа ерээбши? — гээд һурана.
— Би Бурууша Борбоон гээшэб. Битнай төөрэһэн хүм, Бу-рууша Борбоон хүмби, суран нюсэгэн хүмби, — гэбэл даа.
Тиигээд лэ хүлһэншэнүүдиин абаашаба тэрээни, баян хун-дөө тушааба. Баян хүн тэрэнээ эдеэллээд, арууһан үмэдэ үмэд-хүүлээд, зархаяа малай гэр соо оруулаа. Хониной арууһан дэгэл соо хэбтэнэ тэрэшни.
Гэнтэ нугада хэбтэжэ байхадан, баянай хоёр хүлһэншэ орожо ерээд зугаална.
— Энэ баянаймнан басаган харанхалжа унашоо хиим.' һүнэһэниин убээ болшоо хиим. Лама бөөдөө мүргүүлжэ бай-на, хоног үнгэршөө.
— һүнэһэняин үбээ гэжэ бөөтэеэ, ламатаяа хэлсэнэ. Бэ-һэлнг соон һунэһэнинн байна ха. Тэрэ бэһэлигыи хааным ааб даа.
Хоёр хоноод байхадаа басаган бэрэ ехэ үбэшэн болшоод байна. — Бэрэ ехээр үбэдшэбэ, — гэжэ баһа хэлсэнэ.
Хэбтэжэ байһан хүбүүмнай:
— һүнэһээн бил олохо байнал би даа, — гэжэ шашаба тэрэ хүбүүнш.
Тинхэлээрэн хүлһэишэд баяндаа гүйлдэжэ орожо, энэ хү-
бүүмнай тиижэ хэлэнэ гэбэ. Баян хун гэргэтээгээ:
— Мүнөөхи Бурууша Борбоон юумэ мэдэхэ байха, — гэлсэ-жэ, хадаг барижа, хүбүүндээ мүргөө:
— Орыш, туһалыш, газаашалхаа болёобде. Хубсалуулжа тэрэнээ гэртээ оруулна хиим.
— Алтан бэһэлиг би хадаа олохол байнам, — гэжэ мүнөөхи хүмэршэии хэлэбэ.
Баян хүишни мүргөө 'хиим даа оложо үгыт гэжэ. Тинхэлээрэн бурханай һомо (зэн) эрэжэ абаад, тэрээндээ табан үн-гэйн хадаг уяжархиба. Тиигээд газаа хангай ехэ тогоо табюу-лаад, тэрээн соогоо дүүрсэ уһа хээд лэ халаагаа хиим. Тэрэ хүбүүншни тэрэ һомоо баряад ла, газаа гараад хаяа' хана тоншоо. Юуш мэдээгүйшэ болоод хоройн хажууда ошоод Ло, хорой тойроод ло зорюутан тоншоод ло байна. рЩ! Тоншоод ло:
— Энээни абагты! — гэнэ хүлһэншэдтэ.
Тэрэнээ аргалаа, хүрэһэн аргалаа халуун уһан соо хэбэ. Тэрэн хайлажа, биһэлиг гарша ерээб даа. Тиигээд лэ биһэлэ-
ги гарша ерэхэдэ, басаган һайн болооб даа.
Заа, тиигээд лэ:
— Би гэртээ харихам һамгандаа, төөриһэн хүмби, — гэнэ Бурууша Борбоон. Баян хүн хэдэн хоног соо гэртээ, ордон
соогоо хонуулаад, гоёор хубсалуулаад ла:
— Гэртэн хүргэжэ үгэгты! — гэбэ баян хүн хүлһэншэд-
төө.
— Заа, юу эрэхэбши, юун хэрэгтэйб? — гэжэ һураба бая-ниин Бурууша Борбоонһоо.
Эръгүүшни шалд гэбэ: i — Жаран үнеэнэй уялга хэрэгтэй. Эрэһын үгөөд, тэрэ хүбүүе гэртэн хүргэбэд даа. Гэртээ ерэхэдэн һамганиин-.
— Юу асараабши? Хаанаһаа ерээбши?
— Би төөрөөб, баян хүнэй хүлһэу1шэд иамайе хүргэж" ерээ, — гэнэ тэрэн.
Харан гэхэдэн жаран үхэрэй хооһон уялга байгаа ааб даа. Тэрэл эрэһэн юумэм, һамгандаа хөөрэжэ үгэбэ, иимэл үхэрэй уялга эрээ һэм гэжэ. Баянай басагани бэһэлнг оложо эдэгээ-һэнэз хуу хверэжэ байна.
Тиихэдэн һамганиин:
— Ямар тэнэг хүм бэ. Ноён юм гү? Хаан гу? Ямар хүи хадаа, иимэ тэнэг хүн байдагиим аал? Үхэр эрэхэдэн, уялга4 гэжэ ойлгоһон. Жаран үхэр эрэһэн байгаа ааб даа, жаран
уялгада уяха гэжэ.
6. Бурятские народные сказки 81
Тиигээд хулһэншэд тэхэржэ баяндаа ошшо хэлэбэ. Хул* һэншэдээ глвгэжэ хэлэхэдэн, баяншни памгантаяа жаран ухэр ндгажа абаад, хулһэншэдтээ туулгуулаад, паар морёор ходоо-; гоор бэлэг барижа ерээд, гуйна баяншни памгантаяа,
— Хайрлыт! — гэжэ Бурууша Борбооной һамганда мур-гэиэ.
— Гондол юумэ угээ, эбгэй хожом байебди, — гэлсээ. Жаран ухэрээ хорой соон хаагаад, паар морёо бэлэг баряад ла, гэртээ бусаба баяншни.
15. УХААТАЙ ЭХЭНЭР
Нэгэ залуу аад, ажилда маша залхуу хун айл зайжа ябадаг байба. Баян аад, ноён
нэгэ айлда байжа, бага сага ажал хэжэ байдаг байба. Нэгэ
уд эр тэрэ ноён:
— Ши залхуу хун тула, бидэнэй юумэ һайн гэдэг хэлсээд, хоол хубсаһаа абаад, али хэрэглэһэнээ абажа, манай хүбүүн
болоод байха гущ? — гэбэ.
— Зай, энэ ноён намайе миин байлгахагуй, зобоохо болобо
гээшэ, — гэжэ тэрэ хубуун бодоод:
— Би байхагүйб, ябахаби, өөрынгөө орон иютагаа һанана-
би, — гэбэ.
Тэрэ ноён хэлэбэ:
— Тиимэ бол, яба тургэн!
Ябаха болоходонь тэрэ ноёнтон нэгэ уран гуа хуухэнтэя һэн, тэрэ хүүхэн угытэй ядуу амитанние хаирладаг тула, тэрэ
ХҮН-3^ХшДиа: ямаРшье зееригуй амитан байнаЩШШ худалдажа, хубилгажа хоол, хубсаһан ^олгожояб аарайш — гэжэ өөрынгөө нэгэ унтэй шэжэр алтан ^""LJJ^g. рээнииень абаад, тэрэ ябаха дээрээ эсэгэ эхэВВИИ
— Зай, баяртай, бишьё ябабаб даа, харин ^г^ло^ танай хүүхэн иимэ алтан бэһэлигээ намда бэлэг угэбэ, энээ ниие хоол, хубсаһан болгожо абахаб. чупя. жа.
Тиихэдэньтэрэ ноёнтон хуухэндээ маша ех► У>Р "лжа.
— Муу хунине мулталжа үгэжэ байһан энэ муу §Ш§ИИВ залхуу үлдэжэрхихэ ушартай гэлдээд. — ши дхин н 'яба. Өөр-хүниие хайралдаг тула, тэрээнэингээ гэри"
төв хабаатай хубсаһа, шэмэгүүдээ сүм аба, тиигээд ябагты
гэбэ.
Урая гуа хүүхэн уйлажа, уйдажа:
_ Намаие юундэ улдэбэт, шэмэггүйшье һаа, аба эжьш
дэргэдэ байхые хусэнэб, — гэхэдэнь болобогүй.
— Яба, яба, — гэжэ үлдэбэ.
— Тиимэ тула ябаха болобо бэзэбди, — гэжэ тэрэ хүнтэй хам та ябаба.
Нэгэ хото городто хүрөөд, нэгэ айлай гэртэ байба. Уран гуа памганиинь нэгэ бээлэй оёод:
— Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ үбгэндөө угэбэ.
— Энэ хэдэн тухэриг хурэхэ бэ?
— Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ һамган хэлэбэ.
Тэрэ хүн дэлгуур дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купец хун: '
— Энээннишии хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.
— Зуун тухэригтэ, — гэбэ.
— Намда үгэ, би абахам, мүнгөө үглөө үдэр ерэжэ аба-хаш, — гэбэ.
Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. һамган бээлэй зааба. Тиигэжэ үгөө һэмби гэбэ.
— Би нэгэ оймоһо оёоби, энээниие мүн наймаалаад ерэ, — . гэжэ үглөө үдэрын угэнэ.
Мун дэлгүүр дээрэ гараад ябана, үнөөхи урда удэрэй купец ерээд:
в — ЭнэШни наймаа ту? — гэбэ.
— Тиимэ.
— Юу сэнтэй бэ?
— Зуун тухэригтэ юм.
— Намда угэ, би абахам, — гэжэ абаад, — мүн лэ үглөө
ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ… Хүбүун хариба. һамган:
— Зай, — оймрһоо зааба. — Мун лэ тиигэжэ үгэбэб, — гэбэ. Үглөө үдэрын һамган нэгэ малгай оёод, мүн наймаалхын
үгэбэ. Үнөөхи дэлгүүр дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:
— Малгай юу сэнтэй бэ?
— Зуун тухэриг.
— Би абахаб. Үглөө ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг $
абахаш, — гэбэ.
Хубуун гэртээ хариба. һамган:
— Зай, зааба малгай, мун лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yt-лөө үдэр мүнгөө абахын тула, үнөөхи купецэй гэртэ ошобо.
Купец:
— Мүнгэндэ ерэбэ гүш? — гэбэ.
— Тиибэ, — гэжэ хүбүүн хэлэбэ. Купец хэлэбэ:
"Гурбан зуун түхэригөө абаха гүш, а ли гурбан Һайн үгэ абаха гүш? Өерөө мэдээрэйш.
Хүбүүн хэлэбэ:
— Гурбан һайн үгыетнай абахамни.
— Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдэх — холо газарта ябв-хадаа хооһон гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бү унта, газа" хоноорой; хоёрдохинь — харгы замда хүнэи гээжэ орхиһои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггүй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — уһагүй орондо дайралдахаш, үндэр ха-дын арада баруун зүгтэ хатаһаи жалгын эхиндэ иэгэ үзүүр-тэй гурбан ехэ уляаһан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доорһоонь ехэ булаг уһан гаржа, ба-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан угэ ойлгожо абаба-гүш, яба тиигээд, — гэбэ.
Хүбүүн гэртээ ерэбэ. һамгаи асууба:
— Зай, мүнгөө абаба гүш?
— Гурбан зуун түхэригэй орондо гурбан һайн үгэ абаад
ерээби, — гэбэ.
— Зай, болоно даа, — гэбэ һамган.
Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, хүбүүн хэлэбэ:
— Бишни хүдөө холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-
гүб?
һамганиинь хэлэбэ:
— Шинии һайн дуран бэзэ, эрэ хүниие ябуулан хэлэхэ, эхэнэр хүниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.
Хүбүүн һамгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ үгы, хооһон ябана. Нэгэ газарта зон таһархай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эзэгүй хооһон гэртэ хоёр хүн хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, үнөөхи купецэй хэлэһэн угэ һанаан-♦ даа оруулаад:
