Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Зай, дээшээ тэнгэридэ хүртэр худуй модом? — гэжэ Ьурба ха.
— Хоир зуун модон, — гэбэ ха.
Тиихэдэн хаан һураба ха:
— Яахадаа? Тиихэдэн хэлбэ ха:
— Тиигээ һаа хэмжээт үзээт таа, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан хоёртьхи үгэеэ һурба ха:
— Би юутэ биип? — гэбэ ха.
— Дүшэ доһэн мунгэнэйт, — гэбэ ха.
— 7 Би яахадаа дүшин юһэн мүнгүто бип? — гэбэ ха. Тиихэдэн хэлбэ ха:
— Танай тухай хэмэл бурхан табин мүнгөтө байкшил даа. Таа хаан хун хадаа, бурханһаа нэгэ мунгэ дооши сэнтэй байха
гүпта, — гэбэ ха. *
Хаан тиигээд гурбатьхи угэеэ пурба ха:
— Би юү һанжи һууна биип, — гэбэ ха.
— Та нөөхил ламам гэжэ һанажи һугаагүта даа. Бишил-
ди) — гээт, гуйжи гаршиба ха.
Тиигжи дуун ахынгаа ами абраһан юүмэн ха. (Тиигээд лэ дуурсэн).
94. ДОЛООН ГАХАЙТАЙ XYBYYH
Урдан нэгэ айлайхи би юм пан ха. Тии-гээт долоон гахайтай юм һан ха. Тиигээт
хубууниин адуулдак юм пан ха.
Нэгэ адуулжи яптарана, хаанай басган ерба ха. Тиигээт:
— Нэгэ гахай угыш, — гэнэ ха.
Тиихэдэн:
— Гурбан һайханээгаа нэшин хэлжи үгөө һаашни үхүп,—
гэнэ ха.
Тиихэдэн хаанай басган гурбан һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, нэгэ гахайин абба ха. Зургаан гахайтай болоот, үглөө-ниин бапа адуулжи ошиба ха. Тиихэдэн хаанай>басган ербэ ха.
— Бапа нэгэ гахайяа угыш, — гэнэ ха.
Б aha:
— Гурба һайханээгаа- нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп,—
гэнэ ха.
Тиигээт гурба һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, баһа нэгэ гахайин абба ха. Тиигээт нүгөөдүриин баһа гахайгаа адуулба
ха. Тиихэдэн хаани басган ерээт:
— Нэгэ гахайяа үгыш, — гэнэ ха.
Баһа:
— һайханээгаа нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп, — гэнэ ха.
Тиигээт дүрбэн гахайтай болбо ха. Тиигээт эхэ эсэгэн:
— Гахайшни яашоо гээшип? — гэнэ ха.
Тиихэдэн:
— Ехэ мөнгөөр худалдааби. Нэгэ хүдүй хоноот мөнгүмнай
ерэхзр— гэнэ ха.
Тиигээт гэртэхүүшин нэгэ гахайгаа алжи идебэ ха.
Тиигээт тэрэ хүбүүн гурбан гахайтай болоот, ехэ уйдажи байна ха. Тиигэжи байтарна хаанээда түрү болбо ха. Тиихэдэн тэрэ түрүдэ ошиба ха. Тиихэдэн хаан шил гэрэй оройпоо ха-
раат:
— Мэнии басаганай гурба һайхани тааһан хүндэ басгаа
үхүп, — гэнэ ха.
Тиигээт тэрэ хүбүүн нэгэ пайханиин хэлбэ ха:
— Шүрү,— гэжэ хэлбэ ха.
Тиихэдэн хаан тэрэ хубуундэ нэгэ тэргэ мунгу угба ха. Тиигээт тэрэ хубуун гэртээ тэрэ мунгуёо "гахайгаа худалдапая мөнгүмнн" гэжи асарба ха. Тннгээт баһа үглөөдуриин ошоот: — Хуба, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба ха. Тиигээт гэртээ асарба ха. Бапа үглөөниин ошоот: ~ Субут, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба х&4 Тиигээт хаанэй басага апха болбо ха. Тиихэдэ хаан хэлбэ ха:
— Табан зуун ннзага адуулхаш, — гэнэ ха.
Нэгэ ондоо ноин хунэй хубуун хаанай басга апха гэжи байпа'н юм һан ха. Тэрээндээ:
— Табан зуун хони адуулхаш, — гэнэ ха. Тиигээт:
— Хэнтнай хүсэт адуулаат ерна, тииһэн хун мэнии басага апха, — гэнэ ха.
Тиигээт тэрэ хоир адуулжи ошиба ха.
Тннгээт тэрэ хубуун шипшуур хээг гүрөөһэнэйнгөө хубуу шипшуурдээт, холо ошходон асаржа байна ха. Тиигээт тэрэ баянай хубуунэй нэгэ хонини хулуужи асаржи иддирхёод байна ха.
Тиихэдэн хаанэй хатан зарсадаа боожоо барюулаат, гурба мори оруулаат гуйлгэжэ ерээт, нэгэ инзагшин эрбэ ха. Тиихэдэн:
— Зарсатаяа унтаа һаашни үхүп, — гэнэ ха.
Тиихэдэн хаанай хатан зарсатаяа унтаба ха. Тиигээт тэрэ хубуун инзагаяа угөөт, тээ саашаа оччи яптараиа инзагаяа шипшуурдээт, һөөргөө асарба ха.
Тиигэжи байтарана хаан нэгэ харакши гуу унаат ербэ ха, Тиигээт нэгэ иизага эрбэ ха. Тиихэдэн тэрэ хубуун:
— Харакши гүундээ сопхороо һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн хаан харакши гуундээ сопхорба ха. Тиихэдэн
тэрэ хубуун нэгэ инзагаяа угөөт, тээ саашаа отчи яптарана бала шипшуурдээт, һөөргэн асарба ха.
Тннгээт хаанайда ошиба ха. Тиихэдэн инэагашин хусээт байба ха. Тиигээт ноинэй хубуунэй хониһиин дутуу байба ха.
Тиигээт хаан хэлбэ ха:
— Нэгэ тулум улигер хэлээ һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:
— Хаан харакши гуундээ… — гэхэдэн, хаан:
— Тулумш дүүрээ! — гэбэ ха. Тиихэдэн:
— Басагаа аса, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан:
— Менее пуни мэнии басаган, ши, ноинэй хубуун, таа гурбан энэ амбаар дотор ороот унтактуу. Тиихэдэтнай баинай хубуун таа хоёрой хэн тээшитяай хараат хэптэнэп, тииһэн хунт-най абуужи, — гэнэ ха.
Тиихэдэн тэдэ гурбан харанхуй амбаар соо ороот, гурбуу-
лаа зэргэлээт унтаба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:
— Үдүр саахар юумэ ехэ идеһэн аад ла, шншиһэм хурнэ,-
гээт, бодоот шишээши болбо ха. Тиихэдэн" тэрэ хубуун хэлбэ ха:
— Шишэһэнээ хурхэдэ хаанэй амбаар соо шишхэдээ яаха-
һам ба! — гэжи хэлбэ ха.
Тиихэдэн баянай хубуун нээрээ бодоот, шишчжирхиба ха.
Тиихэдэн тэрэ угээтэй хунэй хубуун:
— Хаанай амбаар соо юундэ шишээ гээшибиип! — гээт ошоот, шишиһээ этьхэ юум байна гээт хүлт-халт гуулжи байжи апша япһан жимэс саахар идиба ха.
Тиигээт тэрэ баинэй хубуун нээрээ шишһэн аадла бодоот, тэрэ шишиһээ иддирхиба ха.
Тиигээт хаанай басган баинай хубуун тээши харажи хэп-тэһэн аад ла, унэрэй гутахада угээтэй хуунэй хубуун тээши хараба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн гариин апши, хүзүүн дээгүү-рээ хэжирхеод хэптэнэ ха. Тиихэдэн үглөөгүүр хаантан ерээт үзэбэ ха. Тиихэдэн басаганиин угээтэй хүүнэй хүбүүн тээши харжи хэптэбэ ха. Тиигээт тэрэ гурбан бодоот, угээтэй хунэй хубуун хаанда:
— Басгаа аса! — гэбэ ха. Хаан хэлбэ ха:
— Нэгэ тулум улигэр хэлээ һаашни ухуп.
Тиихэдэн:.
— Хатан зарсатаяа… — гэбэ ха.
Тиихэдэн:
— Тулумш дуурээ! — гэбэ ха.
Тиигээт хаан басгаяа угбо ха. Тиигээт тэрэ хубуун хаанай басга абжи, ехэ баян болжи жаргажи һууһан юуман ха.
95. ДОЛООН ЯМААТАЙ ҮБҮГҮН
Урдан нэгэ айлайхи бии юм пан ха. Тии-гээт долоон ямаатай юм пан ха. Тиигээт үбгүниин ямаагаа адуулдактүй, һамганиинь ходо адуулдак юума һан ха. Тиигээт нэгэ үбүгүнөө:
— Ямаагаа адуула, — гээт, табан түүхэй липоошхо хайра-жи үгөөт, ямаандаа ильгээбэ ха. — Талмайн соорхой байха, тэрээнэй дунда тапхар шулуун байха, тэрэ тапхар шулуун дээрэ бү һуугаарэй, — гээт ильгээбэ ха.
Тиихэдэн тэрэ үбгүниин ошоот:
— Яагаа зохитхон шулуум даа, — гэбэ тапхар шулуугаа. Тапхар шулуун дээрэ пуугаат, табан түүхэй липоошхоо
идиба ха. Тиигээт унтажи һууна ха. Тиигэжэ байтараа, тапхар шулуу хаха унгаат, таар хара үмдөө хаха унгаат, табан нүүд гуталаа таһа унгаат, талма соорхой бала болтор унгаат, долоон хара ямаагаа үгы болшйтор унгаат, саашаа гүйгөөт, хаанайда ошиба ха. Тиигээт, хаанда хэлбэ ха:
— Тапхар шулуу хаха унгаап, таар хара үмдөө хаха унгаап, табан пүүд гуталаа таһа унгаап, талмай соорхойн бала болтор унгаап, — гэнэ ха.
Тиихэдэн хаан:
Яагаа унгаран хумши, — гээт, орнойнгоо ширөөн хүл-һөө уддирхиба ха.
Тиихэдэн табан түүхэй липоошхон хусэлдэжи ерээт, хаанай орной ширээгэй хүл хуху унгаат, гэртээ гүйжи ербэ ха.
Тиигээт һамгандаа хөөрна ха. "Тиигэн, тиигэн", — гэжи. байжи хөөрна ха, япһан ябдалаа хөөрна ха. Тиихэдэн һамга-ниин хараагаат, ямаагаа ошожи асарна ха.
Примечания
1
Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1973.
2
Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1976.
3
Руднев А.Д. Хори-бурятский говор, вып. 2. СПб… 1913. вып. 3. СПб., 1913–1914.
4
Балдаев С.П. Бурят арадай аман зохёолой түүбэри. Улан-Удэ. Бурят. Кн. изд-во, 1960.
5
Эти же сказки на бурятском.
