Ганс Андерсен - Казкi (на белорусском языке)
Дарога ляжала праз алiўкавы гай, i здавалася, што едзеш дзе-небудзь на радзiме, памiж роднымi вузлаватымi вербамi. Хутка карэта спынiлася каля адзiнокай гасцiнiцы. Ля варот яе сядзела мноства жабракоў-калек, i самы бадзёры з iх здаваўся "дасягнуўшым сталасцi старэйшым сынам голаду". Адны калекi былi сляпыя; у другiх высахлi ногi - гэтыя поўзалi на руках; у трэцiх на знявечаных руках не было пальцаў. Быццам сама галеча цягнулася да падарожнiкаў з гэтай кучы рыззя i лахманоў. "Ессеlenza, miserabili!"* хрыпелi яны, паказваючы свае выродлiвыя канечнасцi.
* Пан, дапамажы няшчасным! (iт.).
Падарожнiкаў сустрэла гаспадыня гасцiнiцы, босая, непрычасаная, у бруднай кофце. Дзверы ў пакоях трымалiся на вяроўках, пад столлю пырхалi кажаны, цагляная падлога была ўся на вышчэрблiнах, а смурод стаяў такi, што хоць сякеру вешай...
- Лепш ужо няхай яна накрые нам стол у стайнi, - сказаў нехта з падарожнiкаў. - Там, прынамсi, ведаеш, чым дыхаеш.
Адчынiлi акно, каб напусцiць свежага паветра, але тут у пакой працягнулiся высахлыя рукi i пачулася адвечнае ныццё: "Ессеlenza, miserabili!".
Сцены пакоя былi спрэс спiсаны, i палова надпiсаў брудна лаяла "цудоўную Iталiю".
Прынеслi абед: вадзянiсты суп з перцам i прагорклым алiўкавым алеем, пасля прыпраўленую такiм жа алеем салату i, нарэшце, нясвежыя яйцы i смажаныя пеўневыя грабеньчыкi - у якасцi ўпрыгожання банкету; нават вiно здавалася не вiном, а нейкай мiкстурай.
На ноч дзверы забарыкадзiравалi чамаданамi, i аднаму падарожнiку даручылi стаяць на варце, а астатнiя заснулi. Вартавым аказаўся студэнт-багаслоў. Ну i духата была ў пакоi! Гарачыня нясцерпная, камары, - а тут яшчэ "miserabili", якiя стагналi ў сне, перашкаджаючы заснуць.
- Так, падарожнiчаць, канечне, было б нядрэнна, - уздыхнуў студэнт, - каб не было ў нас цела. Няхай бы яно ляжала сабе ды адпачывала, а дух лятаў бы, дзе яму заўгодна. А то, куды б я нi прыехаў, усюды журба смокча мне сэрца. Хацелася б чагосьцi большага, чым iмгненная радасць быцця. Так, так, большага, вышэйшага, найвышэйшага! Але дзе яно? У чым? Што гэта такое? Не, я ўжо ведаю, да чаго iмкнуся, чаго хачу. Я хачу прыйсцi да канечнай i шчаслiвейшай мэты зямнога быцця, самай шчаслiвай з усiх.
Толькi ён вымавiў апошнiя словы, як апынуўся ў сябе дома. На вокнах вiселi доўгiя белыя фiранкi, пасярод пакоя на падлозе стаяла чорная труна, а ў ёй смяротным сном спаў багаслоў. Яго жаданне споўнiлася: цела яго адпачывала, а душа вандравала. "Нiкога нельга назваць шчаслiвым раней, чым ён памрэ", сказаў Саламон; i цяпер яго словы зноў пацвердзiлiся.
Кожны памерлы - гэта сфiнкс, неразгаданая загадка I гэты "сфiнкс" у чорнай труне ўжо не мог адказаць на тое пытанне, якое ён сам сабе задаваў за два днi да смерцi.
О, злая смерць! Ты ўсюды сееш страх.
Твае сляды - магiлы ды маленне.
Дык што ж, i думка знiшчаная ў прах?
А я нiкчэмная здабыча тлення?
Што стогнаў хор праз цемру i слату!
Ты адзiнока доўгi век пражыў,
I лёс быў твой цяжэйшы за плiту,
Што на магiлу нехта палажыў.
У пакоi з'явiлiся дзве жанчыны. Мы iх ведаем: то былi фея Смутку i веснiца Шчасця, i яны схiлiлiся над памерлым.
- Ну, - спытала фея Смутку, - многа шчасця прынеслi чалавецтву твае галёшы?
- Што ж, таму хто, ляжыць тут, яны, прынамсi, далi вечную асалоду! адказала фея Шчасця.
- О, не, - сказала фея Смутку. - Ён сам пайшоў са свету раней свайго тэрмiну. Ён яшчэ не настолькi акрэп духоўна, каб авалодаць тымi скарбамi, якiмi павiнен быў авалодаць па самiм сваiм прызначэннi. Ну, я акажу яму дабрадзейства! - I яна сцягнула галёшы са студэнта.
Смяротны сон перапынiўся. Мярцвяк уваскрэс i падняўся. Фея Смутку знiкла, а з ёй i галёшы. Напэўна, яна вырашыла, што цяпер яны павiнны належыць ёй.
КВЕТКI МАЛЕНЬКАЙ IДЫ
- Бедныя мае кветачкi зусiм завялi! - сказала маленькая Iда. - Учора ўвечары яны былi такiя прыгожыя, а цяпер апусцiлi галоўкi! Чаму гэта? спытала яна студэнта, якi сядзеў на канапе.
Яна вельмi любiла гэтага студэнта, - ён умеў расказваць дзiвоснейшыя гiсторыi i выразаць з паперы цiкавыя карцiнкi: сардэчкi з малюпасенькiмi танцоўшчыцамi ўнутры, кветкi i выключныя палацы з дзвярыма i вокнамi, якiя можна было адчыняць. Вялiкi мастак на забавы быў гэты студэнт!
- Што з iмi здарылася? - спытала яна зноў i паказала яму свой павялы букет.
- Ведаеш што? - сказаў студэнт. - Кветкi выправiлiся ноччу на баль, вось i апусцiлi цяпер галоўкi!
- Ды цi ж кветкi танцуюць! - сказала маленькая Iда.
- Танцуюць! - адказаў студэнт. - Па начах, калi навокал цёмна i мы ўсе спiм, яны так весела скачуць адна з адной, такiя балi наладжваюць - проста дзiва!
- А дзецям нельга прыйсцi да iх на баль?
- Чаму ж, - сказаў студэнт, - бо маленькiя маргарыткi i ландышы таксама танцуюць.
- А дзе танцуюць самыя прыгожыя кветкi? - спытала Iда.
- Ты ж бывала за горадам, там, дзе вялiзны палац, у якiм летам жыве кароль i дзе такi дзiўны сад з кветкамi? Памятаеш лебедзяў, якiя падплывалi да цябе за хлебнымi крошкамi? Вось там i бываюць сапраўдныя балi!
- Я яшчэ ўчора была там з мамай, - сказала маленькая Iда, - але цяпер на дрэвах больш няма лiсця, а ў садзе няма кветак. Куды яны падзявалiся? Улетку iх так багата!
- Яны ўсе ў палацы, - адказаў студэнт. - Трэба табе сказаць, што як толькi кароль i прыдворныя пераедуць у горад, кветкi адразу ж уцякаюць з саду ў палац, i там для iх надыходзiць вясёлы час! Вось бы табе паглядзець! Дзве самыя прыгожыя ружы садзяцца на трон - гэта кароль з каралевай. А чырвоныя пеўнiкавыя грабеньчыкi становяцца каля iх, стаяць i кланяюцца, - гэта камер-юнкеры. Потым прыходзяць iншыя цудоўныя кветкi, i пачынаецца баль. Пяцынты i крокусы робяцца маленькiмi марскiмi кадэтамi i танцуюць з паненкамi - блакiтнымi фiялкамi; а цюльпаны i вялiкiя жоўтыя лiлеi - гэта пажылыя дамы, i яны сочаць за тым, каб усе танцавалi адметна i наогул паводзiлi сябе прыстойна.
- А кветачкам не перападзе за тое, што яны танцуюць у каралеўскiм палацы? - спытала маленькая Iда.
- Дык жа нiхто не ведае, што яны там танцуюць! - адказаў студэнт. Праўда, стары наглядчык iншы раз зазiрне ў палац ноччу з вялiзрай вязкай ключоў у руках, але кветкi, як толькi пачуюць бразгаценне ключоў, адразу ж сунiмаюцца, хаваюцца за доўгiя фiранкi, якiя вiсяць на вокнах, i толькi ледзь-ледзь выглядваюць адтуль адным вокам. "Тут штосьцi пахне кветкамi!" бурчыць тады стары наглядчык, а бачыць нiчога не бачыць.
- Вось цiкава! - сказала маленькая Iда i нават у далонi запляскала. - I я таксама не магу iх убачыць?
- Можаш, - сказаў студэнт. - Варта табе толькi, калi зноў пойдзеш туды, зазiрнуць у акенцы. Вось я сёння бачыў там доўгую жоўтую лiлею; яна ляжала i пацягвалася на канапе - уяўляла, што з'яўляецца прыдворнай дамай.
- А кветкi з Батанiчнага саду таксама могуць прыйсцi туды, хаця сад далёка ад палаца?
- Ну, канешне, могуць! - адказаў студэнт. - Бо яны ўмеюць лётаць i лётаюць, калi захочуць. Цi ж ты не заўважыла, якiя прыгожыя матылькi, чырвоныя, жоўтыя, белыя? Яны зусiм як кветкi i калiсьцi былi кветкамi. Аднойчы скочылi яны са сцяблiнкi высока ў паветра, запляскалi пялёсткамi, быццам малюпасенькiмi крылцамi, i паляцелi. I, менавiта таму, што яны паводзiлi сябе добра, iм дазволiлi лётаць i днём. Цяпер iм ужо не патрэбна было вяртацца дадому i сцiшана сядзець на сцяблiнцы, вось iх пялёсткi i пераўтварылiся ў сапраўдныя крылцы. Ты ж гэта сама бачыла. Хаця, магчыма, кветкi з Батанiчнага саду i не бываюць у каралеўскiм палацы. Магчыма, яны нават не ведаюць, як там весела па начах! Вось што ты павiнна зрабiць, - i няхай потым здзiўляецца прафесар батанiкi, якi жыве тут побач, ты ж яго ведаеш? - Калi прыедзеш у яго сад, раскажы якой-небудзь кветачцы пра вялiкiя балi ў каралеўскiм палацы! Кветка раскажа пра гэта астатнiм, i ўсе яны збягуць. Прафесар прыйдзе ў сад, а там нiводнай кветачкi! Вось ён здзiвiцца! "Куды ж яны падзелiся?" - падумае.
- Ды як жа кветка раскажа iншым? Кветкi ж не размаўляюць.
- Вядома, не, - адказаў студэнт, - затое яны ўмеюць гаварыць знакамi. Ты сама бачыла, як яны пагойдваюцца, ледзь падзьме ветрык, як варушаць сваiмi зялёнымi лiсточкамi. I яны гэтак жа добра разумеюць адна другую, як мы, калi гутарым.
- А прафесар разумее iх? - спытала маленькая Iда.
- А як жа ж! Аднойчы ранiцай ён прыйшоў у сад i бачыць, што высокая крапiва робiць знакi сваiм лiсцем цудоўным чырвоным гваздзiкам. Вось што iм казала крапiва: "Вы такiя мiлыя, я вас вельмi люблю". Прафесару гэта не спадабалася, i ён ударыў крапiву па лiсцi, а лiсце ў яе - усё роўна, што ў нас пальцы, - ударыў i апёкся! З той пары ён не асмельваецца яе чапаць.
- Вось цiкава! - сказала маленькая Iда i засмяялася.
- Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? - абурыўся сумны саветнiк, якi таксама прыйшоў у госцi да бацькоў Iды i сядзеў на канапе.
Ён цярпець не мог студэнта i вечна бурчэў на яго, асаблiва калi той выразаў мудрагелiстыя, забаўныя фiгуркi, накшталт чалавека на шыбенiцы i з сэрцам у руках - яго павесiлi за тое, што ён краў сэрцы, - цi старой ведзьмы на мятле, з мужам на носе. Усё гэта вельмi не падабалася саветнiку, i ён заўсёды паўтараў:
- Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? Дурныя выдумкi!
